Морин хуур үнэ
Монгол улс зах зээлийн эдийн засаг, ардчилсан нийгэмд шилжсэнээр үндэстний урлагт хандах хандлага өөрчлөгдсөн. Соел, урлагийн хамт олон шинэ чиг хандлагатай нүүр тулахад бэлэн биш байсан. Энэ нь урлагийн практик уналтын хэдэн жил авчирсан.
Харин өөрчлөлтөөр үндэсний ардын хөгжим, ялангуяа Монгол овогтны өвөрмөц дуу, хөгжмийг алга болгох шинэ арга барилыг Монгол Улсын Засгийн газрын зүгээс санаачилсан. ЮНЕСКО-той хамтран Монголчуудын аман хөгжмийн өвийг сонсч, нүдээр үзэж баримтжуулах, бичлэгийн үндэсний сан байгуулах төсөл хэрэгжүүлж, одоо Үндэсний архивт оршин сууж байна. Сүүлийн жилүүдэд Олон улсын болон үндэсний хэмжээний амжилт гаргасан “Түмэн шувуут” чуулга, дэлхийн өнцөг булан бүрт аялж буй Улсын цирк, Улсын Морин хуурын чуулга гээд хамгийн амжилттай яваа хамтлаг бол “түмэн эх” чуулга юм.
1970-1980-аад онд балет, сонгодог хөгжмийн хөгжил цэцэглэж байсан нь үндэсний урлагийн түүхэнд үнэхээр өвөрмөц тайз байсан юм. Социализмын үед хөгжиж байсан зарим бүлэг одоо тэмцэж байна. Жишээ нь симфони найрал хөгжим зөвхөн захиалгаар концерт тоглоно. Гадаадад Монголын хөгжмийн нүүр царай болсон 1972 онд байгуулагдсан Монголын Улсын Филармонид хувь хүний үйлдвэрүүдийг дэмждэг шинэ нийгэмд нэг газар үйлчилдэггүй.
Ёочин үнэ
Улсын Дуурь Бүжгийн Эрдмийн театр, Улсын Драмын Эрдмийн Театр, ардын бүжиг, хөгжмийн Улсын Эрдмийн Чуулга гэсэн төрийн өмчит гурван байгууллага бий. Эдгээр нь тогтмол үйл ажиллагаа явуулдаг боловч улсын төсвөөс хамааралтай байдаг. Дэлхийн сонгодог бүтээлүүд Монголын тайзнаа тогтмол гарч ирсээр байгаа төдийгүй Монгол бүтээлүүд ч гарч байна. 2003 оны зун Б.Шаравын “Чингис Хаан” шинэ дуурь нээлтээ хийсэн. Энэ нь залуудаа Чингис хааны түүхийг сөхөж, Монголын уламжлалт элементүүдийг барууны сонгодог дууриар нэхдэг.
Баян хуур хөгжим зарна
Монгол хөгжим бол бидний эргэн тойрон, амьдралд хариу үйлдэл үзүүлдэг. Хүүхдээ халамжлах нь аяыг өдөөдөг. Тугалаас татгалзаж байгааг хараад ээж нь дуулаад буцна гэдэгт итгэлтэй байна. Ногоон бэлчээрээр тархсан цагаан гааг хараад бахархах аялгуу эгшиглэнэ. Морьтой урт замыг туулж, морь нь хурдыг тогтоож, хурд нь үлгэрийг хүргэж, энд дахин дуу нь албадан байна. Хайртай хүндээ яаран зүрхний цохилт өөр аялгуу зохиодог. Дууны эх сурвалж нь төгсгөлгүй юм. Төрсөн өдөр, хурим, үндэсний баяр наадам, хурдан морины уралдаан, бөхийн тэмцээнд түрүүлэх, ахмад настны Баяр, гүүний сүү айраг исгэх, ноос зүсэх, ноолуур самнах, ургац хураах зэрэг нь дуулах, бүжиглэх шалтгааны эцэс төгсгөлгүй гинжин хэлхээ бүрдэнэ.
Насаараа хөгжим гэрийн сургаал, баяр еслолоор Монгол орон даяар түгэн дэлгэрчээ. Ямар ч гэр бүл, овгийн үйл явдал хөгжимчид, дуучид хамтдаа цуглуулах нь сайн боломж байсан юм. Өөр өөр газар нутгаас ирж, ихэвчлэн өөр өөр овог аймгийг төлөөлж, хүмүүс гүйцэтгэх боломж байсан, бусдаас суралцах, гэртээ шинэ аялгуу, дуу авах. Ийм байдлаар Монгол орны янз бүрийн өнцөг булан бүрийн эртний хэв маягийг нутгийн мастерууд бүхэл бүтэн үндэстний хувьд хадгалсаар ирсэн.
Шанз хөгжим зарна
Хөдөлмөрийн дуу. Эдгээр нь ажиллаж байхдаа дуулдаг аялгуу юм.
Анчны дуудлага нь тодорхой төрлийн амьтныг сонгох, баталгаатай агнах зорилгоор дуудлагаа дууриаж амьтныг шархдуулахгүйгээр татдаг.
Малчдын янз бүрийн дуудлага сүргийг бэлчээрт явах, гэртээ харих, илүү сааль бий болгох, хээлтүүлэгчийг дэмжих, эхийг нь тугалтай нь буцааж авчрах гэх мэтээр дохио өгч удирддаг.
Бүүвэй дуу. Бүүвэй дуу бол бүүвэйн дуу буюу нялх үрээ гэсэн эхийн хязгааргүй хайрыг илэрхийлсэн ямар нэгэн сайхан аялгуу юм. “Бүүвэй… бүүвэй… бүүвэй…” гэж хүүхдээ энхрийлэн энхрийлж байхдаа давтан хэлдэг. Аялгуу нь эхийн зүрхнээс гарч, сайжран байж болно. Мөн аль хэдийн зохиосон, гэр бүлээрээ сурч мэдсэн, бусад гэр бүл, үеийнхэнд түгээгдсэн домогтой бүүвэйн дуунууд бий.
“Uukhay “буюу” guiyngoon ” дуу. Эдгээр нь улирлын чанартай үйл явдлуудтай холбогдсон дуудлагыг дэмжиж, өдөөж байна. Урин дулаан өдрүүд ирж, гүүний сүү урсаж, хурдан морины уралдааны бэлтгэл дээд цэгтээ хүрэх үед бяцхан морьтнуудын” гийнгоон ” дуу зүг бүрт сонсогдоно. Энэ нь ялагч ялагчдын дуу дагаж байна, Энэ нь морьтон байх, бөх, эсвэл байт харвааны мастер. Фэнүүд нь “uukhay!”урамтай дуу, энэ нь ойролцоогоор “урагшлах” гэсэн утгатай.
Монгол Хоймий. Mongol hoomii нь хүний дуу хоолойгоор хоер нэгэн зэрэг аялгуу гаргах явдал юм. Энэ нь амьсгалын тусгай арга замыг шаарддаг хэцүү ур чадвар юм. Нэг авиа нь шүгэл шиг дуу болж гарч ирдэг бөгөөд цээжинд түгжигдсэн амьсгал нь тодорхой байдлаар хоолойгоор дамжин шахагдаж, харин доод авиа нь суурь болж сонсогддог. Хоймий нь хөгжмийн урлаг гэж үздэг – яг дуулах биш, харин хэн нэгний хоолойг зэмсэг болгон ашигладаг.
Ятга хөгжим зарна
Уушгинд агаар амьсгалахаас хамааран хооми, Багалзуурин (төвөнхийн) хоомии, Тагнайный (палатин) хоомии, Хулоин (гуталны) хоомии, Хамрин (хамрын) хоомии, Хархираа хооми: хоолойд хүчтэй даралтын дор агаарыг амьсгалуулж, харин доод авиа нь үндсэн дуу болгон хадгална.
Мэргэжлийн hoomi жүжигчид тодорхой уламжлал бүхий хэдхэн газар байдаг. Ховд аймгийн Чандмань сум нь хоймий нэг гэр юм. Монголын хойд хэсэгт орших Оросын нэг хэсэг болох Тува нь Хоймий төв юм.
Урт дуу. Өөр нэг өвөрмөц уламжлалт дуулах хэв маягийг Urtiin duu буюу урт дуу гэж нэрлэдэг. Энэ бол 13-р зуунаас эхтэй Монголын хөгжмийн урлагийн ууган төрлүүдийн нэг. Urtiin duu ер бусын төвөгтэй явдал,зурсан гарч дууны дуу. Энэ нь өргөн уудам, өргөн орон зайг эзэгнэж, амьсгалах чадвар, гутгаар дуулах арга барилд дуучдаас асар их ур чадвар, авьяас шаарддаг.
Уртын дуу нь уугуул нутгийн гоо үзэсгэлэн,өдөр тутмын амьдралын тухай уламжлалт түүхтэй холбоотой бөгөөд Монголчууд ерөөл өргөдөг. “Орчлонгийн жаргал хуваалцах нар”, “Өвгөн шувуу хоер”, “ганц л жинхэнэ хайр”, “Сүнжидмаа, Хайрт минь”зэрэг сүрлэг, гүн гүнзгий дуунуудад эдгээр мэдрэмжүүд бий.
Туульс ба домог. Энэ нь эртний төрөл, үе баяжуулсан, яруу найраг хослуулсан, дуу, дуу хөгжим, гүйцэтгэгч тус бүрийн Тусгаар. Дуучид хөгжмийн зэмсгээр эсвэл ямар ч дуу дуулж болно. Эдгээр дуулсан түүх нь ой санамжаас яригддаг бөгөөд мянга мянган кватратай байж болно. Ийм урт түүхийг ихэвчлэн өвлийн урт шөнө хийдэг.
Түүх, хөгжим, жүжгийг хослуулснаар малчид нэгэн төрлийн гэр сургууль зохион байгуулдаг. Хүүхдүүд яс, модон тоглоомоор төрөл бүрийн хамтын тоглоом тоглохын зэрэгцээ дуу сонсож, түүх, Амьдрал, ардын урлагийн талаар суралцдаг.
“Гэсэр”, “Жангар”, “Хан харахуй”, “Бум Эрдэнэ” зэрэг сонгодог домог, өгүүллэгийн дуу юм. Бүр ардын мэргэн ухаан, үндэсний өв соелын номын сан юм.
1920-иод оноос эхлэн ЗХУ-ын нэвтрүүлсэн Европын хэв маяг, техник, хэрэгсэл Монголчуудын ойлголт, үзэл бодлыг эрс өөрчилсөн. Хөгжимчид, дуучид, бүжигчид ЗХУ-д суралцаж, төрийн дэмжлэгтэйгээр театр, дуурь, балетын troupes хэд хэдэн байсан.
Шудрага хөгжим зарна
Шинэ үзэгдэл, амьдралын шинэ арга зам, нийгмийн шинэ дэг журам нь мэргэжлийн хөгжмийн хөгжилд шинэ сорилтуудыг бий болгосон. 1972 онд байгуулагдсан Монгол Улсын Филармони нь үндэсний симфони найрал хөгжим, “Баян Монгол” жазз хамтлаг, “Соембо-Эрдэнэ” уламжлалт дуу бүжгийн чуулгаас бүрдсэн байгууллага юм. Филармониос Монголын сонгодог хөгжмийн зохиолчдын Европ хөгжим, хөгжмийг Монголын үзэгчид болон гадаад орнуудад танилцуулжээ.
Б.Дамдинсүрэн, с. Гончигсумлаа, л. Мурдорж нар бол орчин цагийн Монголын Үндэсний хөгжимд хамгийн их хувь нэмэр оруулсан хүмүүс. Билэгийн Дамдинсүрэн (1919-1992) Монголын анхны сонгодог “гурван гунигтай толгод”дуурийг зохиосон. (5-р зургийг үзнэ үү) Сембэ Гончигсумлаа (1915-1991)Монголын балетын хөгжмийг анх бичиж байсан. Лувсанжанцангийн Мурдорж (1919-1996) бол Монгол симфонийн эцэг.
Хөгжмийг н.Жанцанноров, ц.Нацагдорж, Б.Шарав, с. Баатарсүх, х. Билэгжаргал нар Монголын орчин үеийн сонгодог хөгжмийн хөгжилд шинэ тайзнаа гарч ирсэн. Монголын хөгжмийн зохиолчид, бүжиг дэглээчид Монголын элементүүдийг Европын сонгодог урлагийн хэлбэрт янз бүрийн аргаар оруулж байна.